EL PUEBLO MAYA ANTE EL COVID-19: POSICIONAMIENTO PÚBLICO

U lu’umil Yucatáne’ táan u máansik jump’éel talamil yo’olal u k’oja’anil COVID 19. Way t lu’umile’ táan bin u ts’atáanta’al tuláakal le ba’ax k’a’ana’an u beeta’al yo’olal toj óolal, je’elbix u beetiko’ob tuláakal le u lu’umilo’ob yóok’ol kaabo’, jach je’elbix a’ala’an tumen u noj mola’ayil Organización Mundial de la Salud. Jump’éel ti’ le ba’ax ku ya’aliko’ob k’a’abéet u beetik máak uti’al ma’ bin u seen pa’ak’al le k’oja’anil ti’ ya’abkach máako’obe’, leti’ bin u p’áatal máak tu yotocho’, ba’ale’ le je’ela’ óol talam ti’ junjaats kajnáalilo’ob, kex 28.89 u por cientoil. Le je’ela’ leti’ junjaats’ maaya wíiniko’ob kaja’ano’ob tu lu’umil Yucatán; bey jets’a’an tumen u mola’ayil INEGI tu ja’abil 2010, leti’ túun e’esik u máasewáalil wíiniko’ob. Bey ma’ jóok’esa’ak le uláak’ u ye’esajil u xo’okol kajnáalo’obo’, ojéelta’ane’ maanal ti’ u chúumukil le kajnáalo’ob je’elo’ ma’ tu xmukul muk’yajtiko’ob ba’ax ku beeta’al ti’ le maaya wíiniko’ob kaja’ano’ob ti’ u mejen kaajilo’ob le k lu’uma’; ya’ab ti’ le kajnáalo’oba’ xa’ak’paja’an u tuukulo’ob tumen ma’ u jach yojelo’ob wa maayao’obi’, yucatecoilo’ob, mexicanoilo’obi’ wa uláak’ k’aaba’ ts’áaba’an ti’obi’.

Le talamilo’ob ku yúuchul yo’olal toj óolala’ ku jets’ik u péech’ óolil: u ts’atáanta’al le u toj óolalil maaya kaajo’ beyxan ka táan óolta’ako’ob xan. Tu yo’olal le je’ela’ le máaxo’ob u ts’íibtmaj u k’aaba’ob te’ yáanalo’ ku páayt’antik tuláakal máax jo’olintik mejen kaaj, nukuch kaaj beyxan u jala’achil u lu’umil Yucatán yéetel u noj lu’umil Méxicoe’ uti’al u meyajo’ob yéetel u beetiko’ob je’elbix jets’a’an tu jejeláasil Mokt’aano’ob yéetel Noj A’almajt’aano’ob beeta’an uti’al ma’ u péech’ óolta’al máasewáal kaajo’obe’, beyxan uti’al u yutsil tuláakal wíinik.

U yáaxil: Le ba’ax ku yúuchul ti’ le k’iino’oba’ u ye’esajil bix u kuxtal máak ti’ le u jejeláasil u kaajilo’ob yóok’ol kaabo’. U k’e’exel u tuukul maaya wíinike’ yaan ya’ab ba’al u yil le uláak’ junjaats kajnáalo’obo’, tumen ku pak’iko’ob tu tuukul le kolnáalo’obo’, u meyajil bin k’áaxe’ ma’ k’a’ana’ani’; kolnáalo’ob túune’ ku xúump’ajtiko’obe’ ku bino’ob noj kaaj meyaj, meyaj jach jump’íit u bo’olil. Wa léeyli’ ts’a’aka’an le tuukulo’ob je’elbix u beeta’al le Tren Maya ku ya’ala’alo’ (kex ya’ab ti’ le máasewáal kaajo’ob ma’ tu éejentiko’obo’, tak bejla’e’ léeyli’ yaan u tuukulil u beeta’ale’) le k’aj óolta’an bey Turismo Salvajeo’, beyxan le u luk’esa’al u k’aaxo’obo’; tuláakal le ba’al je’ela’ ku loobiltik u kuxtal maaya kaaj, ma’ le je’elo’ u k’aasile’ táan u ayik’alkunsik u jeel máako’ob.

U ka’ap’éelil: Kex ya’ab u jejeláasil bix u ts’áabal k’ajóoltbil yo’olal le k’oja’anil COVID 19o’, ti’ maaya kaajo’obe’ ma’tech u k’uchul. Papaxk’abtik u noj jala’achil u lu’umil Yucatán yo’olal u táakbesik maaya t’aan ichil le ba’ax k’a’ana’an u ya’aliko’, ba’ale’ ma’ chéen bey jump’éel u chan utsile’, tumen jump’éel ba’al jach k’a’ana’an yéetel unaj u beeta’al, tumen leti’ le t’aan tak k yáax kanaj ka jlíik’o’ono’.

U yóoxp’éelil: Kex k’uchuk le k’a’ana’an t’aano’ob ti’ le mejen kaajo’obo’, ya’ab kajnáalo’obe’ ma’táan u yutstal u beetiko’ob je’elbix le p’o’ k’abo’, a wa’al wa mina’an ja’ tu kaajalo’ob, wa xan mix táan u k’a’abéetkunsiko’ob le gel antibacterialo’, tumen mina’an u taak’inil uti’al le je’elo’. Ti’ le talam k’iino’oba’ yaan máako’ob yaan u páajtalil ti’ob u meyajo’ob tu yotocho’ob, ba’ale’ ma’ tuláakali’, tumen ya’ab ti’ éet maaya láak’o’obe’ tu pe’taj u meyajo’ob, le o’olal ya’abo’obe’ ku jóok’olo’ob uti’al u kaxáant u kuxtalo’ob kex u yojelo’ob je’el u pa’ak’al le k’oja’anil ti’oba’; yaan k’iine’ ku ya’ala’al ti’obe’ mina’an bin u tuukulo’ob tumen ku beeteiko’ob ba’al beya’.

U kamp’éelil: U tuukulil le u jejeláasil nu’ukbesaj beeta’ano’obo’, ma’tech u ch’achi’ita’al jach bix u jaajilil u kuxtal maaya kaaj. Je’el bix le k’aaba’inta’ab bey Plan de Apoyos e Incentivos Económicoso’ ku éejenta’al ichil u ts’íibile’ tuláakal máak bin yaan u páajtalil u yokol ti’ le túumben ba’alo’ob le tecnología ku ya’ala’alo’. Te’elo’ ku táakbesa’al u yáanta’al kolnáalo’obi’, ba’ale’ ma’ tukulta’abe’ maayaj kolnáale’ mix táan u páajtal u yokol ti’ le plataformas beeta’abo’ob uti’al u k’áata’al le áantaj je’elo’. Le tuukulo’ob je’elo’ ma’ u yutsil tuukulil uti’al u yáanta’al máasewáal kajnáalo’obi’.

U jo’op’éelil: Uláak’ ba’al xan ku páajtal u yila’ale’, leti’ le u mina’anil jach ma’alo’ob kúuchilo’ob ts’aako’, beyxan ma’ ya’ab u ajts’akyajilo’obi’. Mina’an xan ts’aako’ob, mix u nu’ukulil ku k’a’abéetkunsa’al uti’al u ts’a’akalo’ob, mix ajts’akyajo’ob ku t’aniko’ob maayai’. Lelo’ wa yaan u kúuchilo’ob ts’aake’ mix nu’ukbesa’an tu beel uti’al u meyajo’ob bul semanai’; yaan kúuchil ts’aako’obe’ náach ku p’áatalo’ob te’ kajtalo’, wa k’a’abéet u bino’obe’ jach ko’oj u jóok’ol ti’ob.

U wakp’éelil: U k’oja’anil COVID 19e’ tu ye’esaj xan le talamil úuch te’ tu chan kaajil Kanxoco’. Jump’éel maaya kaaj tu’ux kúulpachkunsa’ab u páajtalil le kajnáalo’ob tumen k’a’al u noj bejilo’ob uti’al ma’ u jóok’ol máak te’ kaajo’ úuchik u káajal u k’ajóolta’al ba’al yo’olal le k’oja’anil je’ela’, ka jp’áat mix máak ku páajtal u yokol mix u jóok’oli’. Máaxo’ob ku jo’olbesiko’ob le u mejen kaajilo’ob je’elbix Valladolid yéetel uláak’o’ob yaan tu lu’umil Yucatane’ mix u yojelo’ob bix unaj u beetiko’ob ti’ jump’éel talamil beya’.

U wukp’éelil: Maaya ko’olelo’obe’ tu’ubsa’ano’ob, tumen ma’ táan u ts’atáantalo’ob wa táan u beeta’al loob ti’ob ka’alikil u máan u k’iinilo’ob le k’oja’anil je’ela’. Le kúulpachkunaj je’ela’ sáasil u yila’al tumen mix táan táakbesa’alo’ob ichil tuláakal le áantaj táan u ts’a’abalo’. Ma’ u tu’ubule’, yaane’ leti’ob xan u jo’olil jump’éel naj.

Tu yo’olal le ba’alo’ob ts’o’ok u tso’ololo’, k páayt’antik u jala’achil u lu’umil Yucatán yéetel jala’achil u noj lu’umil Méxicoe’ beyxan tuláakal máax jo’olintik u mejen kaajil yéetel u nukuch kaajilo’ob Yucatán:

1.       Tu k’iinil bejla’e’ ka ch’éensa’ak tuláakal meyajo’ob tukulta’an chéen uti’al u ts’áabal e’esbil u jats’utsil úuchben maayao’ob. Ka ch’éensa’ak xan u beeta’al le k’aj óolta’an bey Tren Mayae’ tumen chéen ku loobiltik kaaj. Ka ch’éensa’ak u to’okol tumen le ayik’al máako’ob u k’aaxo’ob le kolnáalo’obo’. Ka káajak u beeta’al meyajo’ob tukulta’an uti’al maaya kaajnáalo’ob, tu’ux ka ts’áabak u ya’abil áantajo’ob uti’al leti’ob. Lela’ k’a’ana’an u jo’olbesa’alo’ob tumen le u jejeláasil jala’achilo’ob yano’.

2.       U yila’al u yantal ti’ le mejen kaajo’obo’ u jejeláasil nu’ukbesajo’ob toj óolal, tumen jump’éel ba’al jach k’a’ana’an ti’ wíinik. Ma’ u páa’tal u k’uchul jump’éel noj k’oja’anil je’el bix le táan u máana’ uti’al u beeta’ali’, tumen le kúuchilo’ob yano’ob bejla’ ti’ le kajnáalo’obo’ mix uti’al ts’íibolbili’. Uti’al u ma’alobkinsa’al u kúuchilo’ob toj óolal maaya kaaje’ chéen unaj u ts’áabal u ya’abil taak’ini’, uti’al u beeta’al kúuchilo’ob tu’ux unaj u ts’a’akalo’ob yéetel u ma’alobil ajts’akyajo’ob, u ma’alobil nu’ukulo’ob beyxan u ma’alobil ts’aak.

3.       U xu’ulul u páaykunsa’al le áantajo’obo’, ka je’ek’abchajak u jejeláasil bejilo’ob uti’al ka beeta’ak u k’uchul ti’ u kajnáalilo’ob le mejen kaajo’obo’, ichil le áantajo’ob ka yanak u táakbesa’al u jejeláasil meyajo’ob ku beetik maaya ko’olel tumen leti’ u nooy le na’at ku ka’ansik ti’ le u paalalo’, ma’ chéen lelo’ leti’ xan máax tséentik u mejnil, leti’ xan kaxantik u yantal toj óolal ti’ob.

4.       K’áatik xan ka úuchuk jump’éel utskinaj ba’al ti’ tuláakal máasewáal máak ts’o’ok u péech’ óolta’al tumen wa máax ja’alchil. Ka ts’áabak u jejeláasil ka’ansajo’ob ti’ob bix unaj u beetiko’ob ti’ jump’éel loobil beyo’. Lela’ uti’al u jel tóoch’bal maaya kaaj.

5.       Ka séeb k’uchuk le u jejeláasil áantaj ti’ tuláakal u maaya kajnáalilo’ob Yucatán je’el bix: ja’, toj óolal, áantaj ti’ taak’inil yéetel u jéets’el je’el máakalmáak áantaj ken u k’a’abéetkuns leti’ob ka’alikil u máan le talamil k’oja’anila’.

U k’aaba’ob le máaxo’ob mokt’antik le tuukulo’oba’:

Giovanna Díaz Peña
Carmen Castillo Rocha
Alejandra García Quintanilla
Maria de Lourdes Azarcoya Gomez
Georgina García
Gabriela Canseco
Guadalupe Moo
Ella Quintal
María del Pilar Cab Caamal
Ma Elena Ballí Quintanilla
Teresa Quiñones Vega
Lizbeth Carrillo Can
Alicia Peón Escalante
María de Lourdes
Raquel Sauza
Mirna Rubí Aguiar Paz
LOURDES GUADALUPE REJON PATRON
Sayab Tuukul
Miguel Antonio Güémez Pineda
Ana Dieckmann
MANLIO
Maria josefina Sauza del Pozo
Maricela Garza Morales
Consuelo olivares
Sonia Barajad
Myriam Estrada Castillo
XKusamo’ob
Maria Gracia
Teresa Chapa
Ma.de la zluz Elizondo
Laura Sauza
Luis Peniche
Radio Yúuyum
Martha Medina
Beatriz Torres Góngora
Sofia Marisol Berlin Villafaña
Alberto velazquez solis
Carlos Chablé
Yazmín Novelo
Mirna Canul Aké
Gustavo Sanchez
Lorena Hau Ucan
Yamili Chan Dzul
Socorro Loeza
José Antonio Aguilar Contreras
Grecia Mariel Gutierrez Lara
Maritza del Carmen Yeh Chan
David Herrera
Gladis Uc Flores
Hermelindo Be Cituk
Fidencio Briceño Chel
Antonieta
Karen Monserrat Uc Yah
Pablo Martínez Rodríguez
Socorro Cauich
Silvia chale
Estefanía Castro
Artemia Fabre Zarandona
Jesus Manuel Aguilar Be
Georgina Rosado Rosado
Freddy Humberto Pootoot Sosa
Gabriela Vargas Cetina
Arturo Perez
Mariana Beltrán
Luis Fernando Peniche Novelo
Cynthia Denisse Arco Amarillo Lohr
Maria Ochoa
Luis Alberto Aquino Gallegos
Said
Abril May
Marco Antonio Galindo Lavander
Dinige Sarhai Chan Baas
Inés Ortiz Yam
Sabrina Soto
Lilian Mancillas
Teresa
Daniela Esther Cano Chan
Marco Antonio Galindo Lavander
Sasil Sánchez Chan
Marbella Casanova Calam
Victor Buenfil P.
Daniel May
Ariel Ruiz
Susana Del Ángel
Paulina
Maya K’ajlay